ΣτΠ: Αύξηση βίας, Αυθαιρεσία και αδράνεια: Τι αποκαλύπτει η Έκθεση για την ΕΛ.ΑΣ. και το Λιμενικό

 

Ανησυχητικές ελλείψεις στη λογοδοσία των σωμάτων ασφαλείας, αύξηση των περιστατικών προσβολής της ζωής και συνεχείς καταγγελίες για επαναπροωθήσεις. Αυτά είναι ορισμένα από τα κεντρικά ευρήματα της Ετήσιας Έκθεσης 2024 του Εθνικού Μηχανισμού Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας (ΕΜΗΔΙΠΑ).

Η Ετήσια Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη για το έτος 2024, στο πλαίσιο της ειδικής του αρμοδιότητας ως Εθνικός Μηχανισμός Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας (ΕΜΗΔΙΠΑ), καταγράφει την ετήσια αποτύπωση καταγγελιών και υποθέσεων που αφορούν αυθαίρετες ή παράνομες πράξεις στελεχών των σωμάτων ασφαλείας και υπαλλήλων σωφρονιστικών καταστημάτων.

Ποια στατιστικά ευρήματα προκαλούν ανησυχία;

Το 2024, ο Συνήγορος του Πολίτη εξέτασε συνολικά 178 υποθέσεις, αριθμός μειωμένος κατά 5,3% σε σχέση με το 2023. Η Ελληνική Αστυνομία εξακολουθεί να αποτελεί τον κύριο φορέα αναφορών, με 133 περιπτώσεις (75%), ενώ μόλις 5 υποθέσεις (2,9%) διαβιβάστηκαν από το Λιμενικό Παράλληλα, το ποσοστό των υποθέσεων που υποβλήθηκαν απευθείας από πολίτες αυξήθηκε στο 21%, γεγονός που ερμηνεύεται ως δείγμα εμπιστοσύνης στο έργο του Μηχανισμού.

Σημαντική αύξηση καταγράφεται στην κατηγορία των βασανιστηρίων, η οποία από 1,5% το 2023 ανήλθε στο 7,3% των υποθέσεων του 2024. Αντίστοιχα, τα περιστατικά προσβολής του δικαιώματος στη ζωή έφτασαν στο 10,8% των αναφορών (από 8% πέρυσι), επιβεβαιώνοντας την αυξητική τάση στις πιο σοβαρές μορφές αυθαιρεσίας.

Επισημαίνεται ότι οι δύο κυρίαρχες κατηγορίες αναφορών παραμένουν η προσβολή σωματικής ακεραιότητας (40%) και η προσβολή προσωπικής ελευθερίας (20%).

Ελλείπεις και προσχηματικές πειθαρχικές έρευνες

Η Έκθεση αναδεικνύει, για ακόμη μια χρονιά, το διαχρονικά άλυτο πρόβλημα της ανεπαρκούς και συχνά ελλιπούς διερεύνησης περιστατικών αυθαιρεσίας από τα εσωτερικά πειθαρχικά όργανα των σωμάτων ασφαλείας. Σε 7 από τις 10 υποθέσεις που αξιολόγησε ο ΕΜΗΔΙΠΑ, διατυπώθηκαν επιφυλάξεις για την επάρκεια της διαδικασίας και προτάθηκαν συγκεκριμένες παρατηρήσεις ή συστάσεις. Την ίδια στιγμή, μόνο μία στις δέκα έρευνες κρίθηκε ως πλήρης και τεκμηριωμένη.

Τα πιο προβληματικά σημεία σχετίζονται με την ελλιπή συλλογή αποδεικτικών στοιχείων, την ανεπαρκή αξιολόγηση ιατροδικαστικών εκθέσεων, την  απουσία οπτικοακουστικού υλικού από χώρους κράτησης, αλλά και την παράλειψη διερεύνησης ρατσιστικών κινήτρων.

Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η εικόνα στις υποθέσεις που αναπέμφθηκαν στον αρμόδιο Υπουργό λόγω απόκλισης από το πόρισμα του Μηχανισμού. Στις περιπτώσεις αυτές, όλες οι υποθέσεις αρχειοθετήθηκαν, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι επισημάνσεις της Αρχής. Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται από τον ΕΜΗΔΙΠΑ ως έντονα προβληματικό, καθώς υπονομεύει τη θεσμική λειτουργία του Μηχανισμού και υποδηλώνει απροθυμία της διοίκησης να αναγνωρίσει την υποχρέωση λογοδοσίας.

Επαναπροωθήσεις και Ναυάγιο της Πύλου: «Στο μικροσκόπιο» η αναζήτηση ευθυνών

Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην έκθεση στο πολύνεκρο ναυάγιο ανοικτά της Πύλου, που σημειώθηκε τον Ιούνιο του 2023 και κόστισε τη ζωή σε δεκάδες μετανάστες, ενώ εκατοντάδες ακόμη αγνοούνται, προκαλώντας την διεθνή κατακραυγή και εγείροντας σοβαρά ερωτήματα για την ευθύνη των αρχών.

Ο ΕΜΗΔΙΠΑ ξεκίνησε ιδία έρευνα τον Νοέμβριο του 2023, την οποία ολοκλήρωσε εντός του 2024, συλλέγοντας και αξιολογώντας μαρτυρίες, υλικό και τεχνικές εκθέσεις. Το πόρισμα διαβιβάστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 2025 στον Υπουργό Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής, για την άσκηση πειθαρχικής δικαιοδοσίας, και στην Εισαγγελία του Ναυτοδικείου Πειραιά, για την ποινική αξιολόγηση των γεγονότων.

Η υποβολή του πορίσματος προκάλεσε τις δημόσιες αντιδράσεις του ίδιου του Υπουργείου και κυβερνητικών στελεχών, οι οποίοι προχώρησαν άμεσα σε δηλώσεις και δελτία Τύπου, αμφισβητώντας ευθέως την πληρότητα, την εγκυρότητα και ακόμη και τη νομιμοποίηση του ΕΜΗΔΙΠΑ να διερευνήσει την υπόθεση.

Η έκθεση χαρακτηρίζει αυτή τη στάση ως “παρελκυστική” και εξόχως προβληματική, κάνοντας λόγο για υπονόμευση του θεσμικού ρόλου του Συνηγόρου του Πολίτη και αδράνεια στην άσκηση πειθαρχικού ελέγχου.

Υπενθυμίζεται ότι παρά την ποινική διαδικασία που ακολούθησε (άσκηση διώξεων για 17 στελέχη του Λιμενικού, 5 εκ των οποίων περιλαμβάνονταν στο πόρισμα), το αρμόδιο Υπουργείο δεν προέβη σε καμία πειθαρχική ενέργεια.

Ως προς το κρίσιμο ζήτημα των επαναπροωθήσεων, η Έκθεση καταγράφει ότι, κατά το 2024, συνεχίστηκαν οι καταγγελίες για επαναπροωθήσεις αλλοδαπών με φερόμενη εμπλοκή στελεχών των σωμάτων ασφαλείας, κυρίως στα θαλάσσια σύνορα . Για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, ο αριθμός των αναφορών στη συγκεκριμένη γεωγραφική ζώνη υπερέβη εκείνον των καταγγελιών στα χερσαία σύνορα.

Ο ΕΜΗΔΙΠΑ επισημαίνει ότι η διοικητική διερεύνηση τέτοιων περιστατικών εξακολουθεί να εμφανίζει συστημικές αδυναμίες, όπως καθυστερήσεις, ελλιπή καταγραφή περιστατικών, ανεπαρκή τεκμηρίωση και περιορισμένη συλλογή μαρτυρικού υλικού.

Οι διαπιστώσεις αυτές συνδέονται και με τη νομολογιακή εξέλιξη στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), το οποίο στην υπόθεση A.R.E. κατά Ελλάδας έκρινε ότι οι πρακτικές αυτές συνιστούν συστηματικό φαινόμενο και όχι μεμονωμένα συμβάντα. Σημαντικό είναι ότι το Δικαστήριο κάλεσε τον ΕΜΗΔΙΠΑ να παρέμβει επισήμως στην υπόθεση, γεγονός που υπογραμμίζει τον διεθνή θεσμικό του ρόλο στον έλεγχο της διοίκησης και την προάσπιση των δικαιωμάτων.

Παρά τα ευρήματα και τη σχετική διεθνή απόφαση, η Έκθεση σημειώνει πως δεν έχει υπάρξει ουσιαστική θεσμική μεταρρύθμιση που να ενισχύει την ανεξαρτησία ή την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών ελέγχου σε τέτοιες υποθέσεις.

«Κενά» (και) στη διερεύνηση περιστατικών κακομεταχείρισης κρατουμένων

Η Έκθεση του ΕΜΗΔΙΠΑ για το 2024 επισημαίνει σοβαρές αδυναμίες στη διερεύνηση περιστατικών που αφορούν κακομεταχείριση κρατουμένων, ιδιαίτερα σε αστυνομικά τμήματα. Σύμφωνα με την Αρχή, σε αρκετές περιπτώσεις δεν αξιολογούνται επαρκώς τα ιατροδικαστικά ευρήματα, ενώ συχνά παρατηρείται απουσία ή μη αξιοποίηση οπτικοακουστικού υλικού από χώρους κράτησης, ακόμη και όταν υπάρχουν τεχνικά μέσα. Επιπλέον, τονίζεται η μη εφαρμογή της αρχής της αντιστροφής του βάρους απόδειξης, όπως προβλέπεται από τη νομολογία του ΕΔΔΑ, σύμφωνα με την οποία, σε περιπτώσεις κρατουμένων με σοβαρές ενδείξεις κακοποίησης ή θανάτου, το κράτος φέρει την ευθύνη να αποδείξει ότι δεν υπήρξε παραβίαση, και όχι ο πολίτης να αποδείξει το αντίθετο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση θανάτου αλλοδαπού κρατουμένου στο Αστυνομικό Τμήμα Αθήνας στις 21 Σεπτεμβρίου 2024, για την οποία ο ΕΜΗΔΙΠΑ ξεκίνησε αυτεπάγγελτη έρευνα, με την υπόθεση να παραμένει σε εξέλιξη.

Νομοθετικές παρεμβάσεις: θετικά βήματα με αστερίσκους

Η Έκθεση του ΕΜΗΔΙΠΑ για το 2024 καταγράφει ως θετική εξέλιξη τη σύσταση της Διεύθυνσης Δεοντολογίας και Εσωτερικού Ελέγχου στην Ελληνική Αστυνομία, σύμφωνα με το άρθρο 13 του Ν. 5187/2025. Ειδικότερα, η νέα δομή, η οποία υπάγεται απευθείας στον Αρχηγό της ΕΛ.ΑΣ., έχει ως αποστολή την εποπτεία των πειθαρχικών διαδικασιών και τη διασφάλιση της θεσμικής ευθυγράμμισης με κανόνες λογοδοσίας και εσωτερικού ελέγχου.

Στο πλαίσιο αυτό, η Έκθεση επαναφέρει προτάσεις προηγούμενων ετών, όπως η ενσωμάτωση των ελάχιστων κριτηρίων που ορίζει η νομολογία του ΕΔΔΑ (πχ. ανεξαρτησία, πληρότητα και ταχύτητα)– σε εγκύκλιο του Αρχηγείου της ΕΛ.ΑΣ., ώστε να αποτελούν δεσμευτικό πλαίσιο για τη διεξαγωγή πειθαρχικών ερευνών. Παράλληλα, προτείνεται η ανάθεση του συνόλου των πειθαρχικών διαδικασιών σε εξειδικευμένη υπηρεσία με την απαιτούμενη τεχνική επάρκεια και θεσμική ανεξαρτησία, καθώς και η εκπόνηση ενός μακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδίου για την πρόληψη και την ουσιαστική αντιμετώπιση περιστατικών αυθαιρεσίας.

Μαρία Καραντουμάνη

daily.nb.org