Γιατί το «ΟΧΙ» το είπαν οι Ελληνες στα χαρακώματα - Η ασυμβίβαστη απόφαση ενός φαντάρου — και τι σηματοδοτεί για το σήμερα

 Το «ΟΧΙ» της 28ης Οκτωβρίου 1940 δεν ήταν απλώς μια λέξη ή μια στρατιωτική διαταγή. Ήταν —και παραμένει— απόφαση ψυχής, οικουμενική έκφραση ενός λαού που επέλεξε την τιμή αντί της υποταγής. Για να κατανοήσουμε γιατί το «ΟΧΙ» το είπαν οι Έλληνες στα χαρακώματα πρέπει να κοιτάξουμε στα πρόσωπα που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή: στον χωρικό, στον εργάτη, στον μαθητή, στον φαντάρο — ανθρώπους σαν τον Θωμά Νάκη, που μέσα από τα ιδιόχειρα «τετράδιά» του μας αφήνει ένα αυθεντικό ιστορικό ντοκουμέντο.

Ο Θωμάς Νάκης, γεννημένος το 1904 στο Ελευθέρι Μαργαριτίου της Θεσπρωτίας, δεν ήταν αρχηγός στρατού ούτε κρατικός λειτουργός. Η συμμετοχή του στο Αλβανικό Μέτωπο και η απόφασή του να μην παραδώσει τα όπλα μετά την κατοχή αποτυπώνουν το βαθύτερο νόημα του «ΟΧΙ»: η αντίσταση ξεκινάει από το ατομικό ηθικό δίλημμα. Όπως ο ίδιος καταγράφει, «…έλαβον την απόφασιν να μην παραδώσω με το χέρι μου όπλο Ελληνικό εις τους εχθρούς…». Αυτή η απόφαση σημαίνει περιστολή του φόβου μπροστά στην ντροπή της παράδοσης. Είναι η πράξη ενός ανθρώπου που δεν φοβάται τον θάνατο όταν πρόκειται να διατηρήσει την αξιοπρέπεια της πατρίδας του.

Στα χαρακώματα, το «ΟΧΙ» εκφράστηκε με σφυριά, λάσπη, κρύο και αίμα. Οι Ελληνες στρατιώτες αντιμετώπισαν έναν σύγχρονο επιτιθέμενο με λιγότερους πόρους, αλλά με αδάμαστη θέληση. Η γεωγραφία της πατρίδας — τα βουνά, τα πέρατα — έπαιξε ρόλο· αλλά δεν αρκεί να εξηγήσει τούτη την αντοχή. Η κοινωνική συνοχή, οι κοινοτικές ρίζες, η συνείδηση του καθήκοντος — όλα συνέβαλαν ώστε ο ελληνικός στρατός να μετατρέψει το «ΟΧΙ» σε πρακτική αντίσταση. Στο αφήγημα του Νάκη βλέπουμε επίσης το πέρασμα από το έθνος ως ιδέα στην πράξη: ο ίδιος οργανώνει ομάδες, προστατεύει χωριά, συμμετέχει σε μάχες ενάντια σε κατακτητές και συνεργάτες τους, και ενσωματώνεται στην αντιστασιακή δράση.

Υπάρχει όμως και το ιστορικό πλαίσιο που εξηγεί το γιατί η αντίδραση δεν περιορίστηκε στην επίσημη στρατιωτική γραμμή. Τον Απρίλιο του 1941, όταν οι στρατιωτικοί σχηματισμοί υποχωρούν και η επίσημη εξουσία διαπραγματεύεται ή συνθηκολογεί, κάποιοι στρατιώτες και πολίτες δεν αναγνωρίζουν την εθνική υποταγή ως μονόδρομο. Το παράδειγμα του Νάκη, που μετά τη συνθηκολόγηση δεν τίθεται εκτός δράσης αλλά επιστρέφει με κρυοπαγήματα και με οργή, δείχνει πως η αντίσταση αποκτά λαϊκό και θεσμικό χαρακτήρα: δεν πρόκειται μόνο για «αντάρτικο», αλλά για συνεχιζόμενη άσκηση του δημοσίου καθήκοντος όταν οι θεσμοί κλονίζονται.

Η πρακτική έκφραση του «ΟΧΙ» στα χαρακώματα συνδέθηκε με συγκεκριμένα στοιχεία: α) την άρνηση παράδοσης όπλων· β) την αυτοοργάνωση μικρών αντιστασιακών ομάδων· γ) την προστασία των κοινοτήτων από λεηλασίες και συνεργασίες των κατακτητών· δ) την μετατροπή της ατομικής στάσης σε συλλογική αντίσταση. Ο Νάκης ήταν χαρακτηριστικός: όταν οι ιταλικές αρχές αξίωσαν την παράδοση όπλων, εκείνος απάντησε ότι δεν έχει ιταλικά όπλα — και δεν θα παραδώσει τα ελληνικά, υπακούοντας «στον όρκο του Έλληνα Στρατιώτη».

Αυτή η στάση δεν ήταν καθόλου ρομαντική παρ’ όλη την ηρωική της χροιά. Ήταν συνειδητή επιλογή κινδύνου, με όρους στρατιωτικής και πολιτικής λογικής: όποιος δεν υποτασσόταν, διατήρησε ένα κύτταρο αντίστασης, μια δομή που μπορούσε να στηρίξει το έθνος στη φάση της κατοχής και να συνεισφέρει στην αναγέννηση μετά την απελευθέρωση. Η συνέχεια της ζωής του Νάκη — η δράση του ενάντια σε εισβολείς, η συγκρότηση τοπικών ομάδων, η συμμετοχή σε ένοπλες συγκρούσεις μέχρι το τέλος της Κατοχής — επιβεβαιώνει πως το «ΟΧΙ» δεν παρέμεινε ρητορικό· έγινε στρατηγική και καθημερινή πρακτική.

Τι σημαίνει, όμως, το «ΟΧΙ» για εμάς σήμερα; Πρώτον, ότι οι αποφάσεις ενός έθνους λαμβάνονται στη σφαίρα της πράξης: όταν ένας στρατιώτης επιλέγει να μην καταθέσει τα όπλα του, μεταφέρει το νόημα της ελευθερίας στο σώμα του λαού. Δεύτερον, ότι η ηρωική απόφαση δεν είναι αντίφαση με τη νομιμότητα· αντίθετα, πολλές φορές τη στηρίζει, όταν οι θεσμοί προδίδουν ή αδρανούν. Τρίτον, ότι η μνήμη δεν είναι τελετή· είναι υποχρέωση: να κατανοήσουμε γιατί άνθρωποι σαν τον Θωμά Νάκη επέλεξαν τη δράση και να διαφυλάξουμε την αξιοπρέπεια που έδειξαν.

Ο Θωμάς Νάκης, που έζησε τα βάσανα του μετώπου, που επέστρεψε στο χωριό με κρυοπαγήματα και με την πληγή της προδοσίας, πέθανε το 1977. Η ιστορία του δεν είναι επίκληση στον ηρωισμό για τον ηρωισμό. Είναι μάθημα: το «ΟΧΙ» των χαρακωμάτων ήταν σύγκρουση ανάμεσα σε δύο κόσμους — τον κόσμου της υποταγής και τον κόσμο της αξιοπρέπειας. Όσο διατηρούμε τη μνήμη και τις αξίες που ενσαρκώνουν τέτοια πρόσωπα, τόσο διασφαλίζουμε ότι το «ΟΧΙ» δεν θα γίνει απλώς μια λέξη στο ημερολόγιο, αλλά πρόταση ζωής για τις επόμενες γενιές.

Με πληροφορίες: από αποσπάσματα και καταγραφές από τα ιδιόγραφα τετράδια και τη μαρτυρία της οικογένειας του Θ. Νάκη (ΑΠΕ / AMNA).