Ο προσδιορισμός ηλικίας ανηλίκων μεταναστών: Τι λέει η επιστήμη – Τι ισχύει στην Ιταλία και την Ε.Ε.

 

Με αφορμή τις χθεσινές δηλώσεις της Υφυπουργού Μετανάστευσης και Ασύλου Σέβης Βολουδάκη, ότι η διαδικασία προσδιορισμού της ηλικίας των ανηλίκων μεταναστών «θα γίνεται με τρόπο αξιόπιστο και επιστημονικά τεκμηριωμένο», άνοιξε εκ νέου η συζήτηση γύρω από ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο ζήτημα: πώς καθορίζεται η ηλικία ασυνόδευτων ανηλίκων προσφύγων και μεταναστών.

Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλα κράτη-μέλη της Ε.Ε., η συζήτηση συχνά φορτίζεται πολιτικά, με την επιστημονική γνώση να μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Ωστόσο, η διεθνής βιβλιογραφία είναι σαφής: ο καθορισμός ηλικίας δεν μπορεί να γίνεται μόνο με «μάτι» ή μεμονωμένες ιατρικές εξετάσεις, αλλά απαιτεί ολιστική προσέγγιση.

Τι δείχνει η εμπειρία της Ιταλίας

Σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Forensic Odontostomatology (2017), η Ιταλία, που δέχτηκε δεκάδες χιλιάδες ασυνόδευτους ανηλίκους τα τελευταία χρόνια, υιοθέτησε μια νέα νομική διαδικασία για τον προσδιορισμό της ηλικίας:

• Πρώτα αναζητούνται έγγραφα (διοικητική-διπλωματική οδός).

• Στη συνέχεια διεξάγεται ψυχοκοινωνική συνέντευξη για να αξιολογηθεί η ωριμότητα, η εκπαίδευση, οι δεξιότητες και το ιστορικό του παιδιού.

• Ιατρικές εξετάσεις (π.χ. ακτινογραφίες χεριών, δοντιών) χρησιμοποιούνται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και ως έσχατο εργαλείο.

Όπως σημειώνουν οι συγγραφείς της μελέτης, καμία μέθοδος δεν μπορεί να δώσει με απόλυτη ακρίβεια την «πραγματική» ηλικία – ιδίως γύρω από το κρίσιμο όριο των 18 ετών. Γι’ αυτό και τονίζουν ότι πρέπει να τηρείται πάντα η αρχή του συμφέροντος του παιδιού: σε περίπτωση αμφιβολίας, το άτομο να αντιμετωπίζεται ως ανήλικο.

Οι κίνδυνοι της βιαστικής «κατάταξης»

Η ίδια μελέτη καταγράφει τραγικά περιστατικά όπου νέοι με χαμηλή ψυχοκοινωνική ωριμότητα, αν και ταξινομήθηκαν ως «ενήλικες», κατέληξαν σε επικίνδυνες καταστάσεις ή ακόμη και σε θάνατο, αδυνατώντας να ανταποκριθούν μόνοι τους.

Το συμπέρασμα

Ο επιστημονικός κόσμος είναι ξεκάθαρος:

• Ο προσδιορισμός ηλικίας δεν μπορεί να είναι εργαλείο πολιτικής ή καταστολής.

• Απαιτείται συνδυασμός ιατρικής, ψυχολογίας και κοινωνικής αξιολόγησης.

• Κάθε κράτος-μέλος της Ε.Ε. οφείλει να υιοθετήσει ενιαία, επιστημονικά έγκυρα πρωτόκολλα.

Η Ελλάδα καλείται τώρα να αποδείξει ότι θα κινηθεί στον δρόμο της επιστημονικής τεκμηρίωσης και της προστασίας των ανηλίκων, και όχι σε πρόχειρες ή πολιτικά κατευθυνόμενες λύσεις.

(Forensic Odontostomatology, 2017)

Η πρακτική εκτίμησης ηλικίας που σχετίζεται με την παράνομη μετανάστευση ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ιταλία

Οι μετανάστες που έφτασαν στις ιταλικές ακτές το 2016 ήταν 181.436, δηλαδή 18% περισσότεροι από το προηγούμενο έτος και 6% περισσότεροι από κάθε προηγούμενο ρεκόρ.
«Ασυνόδευτος ανήλικος» (UAM) ορίζεται κάθε υπήκοος τρίτης χώρας ή ανιθαγενής κάτω των 18 ετών που φτάνει σε κράτος μέλος χωρίς να συνοδεύεται από ενήλικο υπεύθυνο για αυτόν, και παραμένει ασυνόδευτος έως ότου αναλάβει τη φροντίδα του ένας ενήλικος. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν και όσοι, ενώ εισήλθαν αρχικά συνοδευόμενοι, αργότερα μένουν χωρίς κηδεμόνα.

Το 2015, σχεδόν 96.000 ασυνόδευτοι ανήλικοι υπέβαλαν αίτηση διεθνούς προστασίας στην Ε.Ε., αριθμός τετραπλάσιος σε σχέση με το 2014. Στην Ιταλία το 2016 έφτασαν 28.283 ασυνόδευτοι ανήλικοι· το 94% ήταν αγόρια, το 92% χωρίς καμία συνοδεία, το 8% κάτω των 15 ετών, ενώ το 53,6% ήταν 17 ετών. Στην ηλικιακή ομάδα 16–17 ετών αντιστοιχεί το 82% του συνόλου.

Περίπου οι μισοί (6.561 το 2016) εξαφανίστηκαν από τις δομές φιλοξενίας, αποφεύγοντας να ταυτοποιηθούν και να καταγραφούν, σε μια προσπάθεια να φτάσουν στη Βόρεια Ευρώπη. Αυτό οφείλεται και στον «Κανονισμό του Δουβλίνου» (2003), που προβλέπει ότι η αίτηση ασύλου πρέπει να υποβάλλεται στη χώρα πρώτης εισόδου ή εκεί όπου ζουν οι γονείς.

Η σημασία της εκτίμησης ηλικίας

Οι διαδικασίες εκτίμησης ηλικίας αποτελούν κρίσιμο έργο για τους ιατροδικαστικούς ειδικούς, καθώς το όριο ενηλικίωσης (18 ετών) έχει σημαντικές νομικές και κοινωνικές συνέπειες. Στην Ε.Ε. οι ανήλικοι θεωρούνται «ευάλωτη ομάδα» και τα κράτη έχουν ειδικές υποχρεώσεις απέναντί τους. Ωστόσο, δεν υπάρχει ακόμη ενιαίο, τυποποιημένο ευρωπαϊκό πρωτόκολλο για τον προσδιορισμό ηλικίας.

Το νομικό πλαίσιο της Ιταλίας

Μέχρι πρόσφατα, στην Ιταλία γινόταν υποχρεωτικά ιατρική εξέταση (κυρίως ακτινογραφίες χεριών ή δοντιών). Με νέο νόμο, η διαδικασία άλλαξε ριζικά:

• Προτεραιότητα δίνεται σε διοικητικά έγγραφα (όπου υπάρχουν).

• Ακολουθεί ψυχοκοινωνική συνέντευξη, για να εκτιμηθεί η ωριμότητα, η εκπαίδευση και το ιστορικό του παιδιού.

• Οι ιατρικές εξετάσεις εφαρμόζονται μόνο σε περιπτώσεις σοβαρών αμφιβολιών.

Τα επιστημονικά δεδομένα

Δεν υπάρχει μέθοδος που να προσδιορίζει με ακρίβεια τη χρονολογική ηλικία. Οι βασικές τεχνικές είναι:

• Οδοντιατρική εκτίμηση (κυρίως από τη ρίζα των τρίτων γομφίων / φρονιμιτών). Χρήσιμη μέχρι το στάδιο ωρίμανσης, αλλά με όριο ακρίβειας.

• Ακτινογραφία χεριού/καρπού (μέθοδος Greulich & Pyle). Επηρεάζεται από εθνοτικούς, κοινωνικούς και διατροφικούς παράγοντες, με μεγάλα περιθώρια σφάλματος ειδικά στις ηλικίες 16–18.

• Συνεντεύξεις ψυχοκοινωνικής ωριμότητας, που θεωρούνται πιο ολοκληρωμένες, αν και επηρεάζονται από κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια.

Η επιστημονική κοινότητα τονίζει ότι καμία μέθοδος μόνη της δεν επαρκεί. Η πιο αξιόπιστη προσέγγιση είναι ολιστική, συνδυάζοντας:

• Σωματική εξέταση

• Οδοντιατρικά/ακτινολογικά ευρήματα

• Ψυχοκοινωνική εκτίμηση

Βασικό συμπέρασμα

Η χρονολογική ηλικία συχνά δεν αποτυπώνει την πραγματική ωριμότητα και ευαλωτότητα του ατόμου. Για αυτό, σε κάθε περίπτωση αμφιβολίας πρέπει να εφαρμόζεται η αρχή του συμφέροντος του παιδιού: να θεωρείται ανήλικος.

Η Ιταλία είναι η πρώτη χώρα της Ε.Ε. που εισήγαγε ένα τέτοιο πιο «ανθρωποκεντρικό» πρωτόκολλο, δίνοντας έμφαση στη συνολική ωριμότητα και όχι μόνο σε ακτινογραφίες.